Αποκαλούνται «σπάνιες γαίες» και σε αντίθεση με ό,τι υποδηλώνει το όνομά τους, είναι άφθονες στον πλανήτη. Η σπανιότητά τους αναφέρεται κυρίως στη δυσκολία εξόρυξης και επεξεργασίας τους, αφού δεν βρίσκονται σε συγκεντρώσεις αρκετά υψηλές για να υπάρξει οικονομική εκμετάλλευση.
Όπως σημειώνει ρεπορτάζ της Καθημερινής, πρόκειται για μια ομάδα 17 μεταλλικών στοιχείων με εξωτικά ονόματα όπως λανθάνιο, νεοδύμιο, δυσπρόσιο κ.ά., με τα οποία όμως είναι άρρηκτα συνδεδεμένος ο σύγχρονος πολιτισμός μας. Αποτελούν βασική πρώτη ύλη για την παραγωγή ευρύτατου φάσματος προϊόντων υψηλής τεχνολογίας, από τα smartphoneς, τους υπολογιστές και τις επίπεδες οθόνες τηλεοράσεων, τις ανεμογεννήτριες, τους καταλύτες των αυτοκινήτων, τις μπαταρίες των ηλεκτροκίνητων αυτοκινήτων μέχρι τον αμυντικό εξοπλισμό, τους δορυφόρους, τα λέιζερ, τις οπτικές ίνες και τους κινητήρες αεροσκαφών.
Ο ασφαλής εφοδιασμός σε κρίσιμες πρώτες ύλες εξελίσσεται σε γεωπολιτικής σημασίας ζήτημα, καθώς αποτελούν προϋπόθεση για την ενεργειακή και ψηφιακή μετάβαση της παγκόσμιας οικονομίας και η Ευρώπη σπεύδει ασθμαίνουσα να καταστρώσει ένα σχέδιο που θα περιορίζει την εξάρτησή της από την Κίνα, θέτοντας ως στόχο το 10%-40% της εξόρυξης, της ανακύκλωσης και της επεξεργασίας κρίσιμων πρώτων υλών που χρησιμοποιεί να παράγονται εντός των συνόρων της, έως το 2030.
Η Ελλάδα, μαζί με τη Γροιλανδία, τη Σουηδία, τη Φινλανδία και τη Νορβηγία, συγκαταλέγεται στις χώρες όπου η Ευρώπη μπορεί να στηρίξει τα φιλόδοξα σχέδιά της. Η γεωλογία της Ελλάδας, σύμφωνα με τον δρα Κωνσταντίνο Λασκαρίδη, προϊστάμενο Διεύθυνσης Ορυκτών Πόρων και Μεταλλευτικής της Ελληνικής Αρχής Γεωλογικών & Mεταλλευτικών Ερευνών (ΕΑΓΜΕ), παρουσιάζει όξινα μαγματικά πετρώματα ανάλογα με αυτά της Β. Ευρώπης που φιλοξενούν τα γνωστά κοιτάσματα Norra Kärr της Σουηδίας, Kvanefjeld και Kringlerne της Γροιλανδίας και Fen της Νορβηγίας και Φινλανδίας, τα οποία θεωρείται ότι από μόνα τους μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες της Ευρώπης στις επόμενες δεκαετίες.
Οι περιοχές
Υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις για την ύπαρξη σπάνιων γαιών κυρίως σε περιοχές της Β. Ελλάδας, από τις έρευνες που έχει πραγματοποιήσει το ΙΓΜΕ (νυν ΕΑΓΜΕ) σε συνεργασία με το ΕΛΚΕΘΕ. Σπάνιες γαίες, και μάλιστα σε υψηλή περιεκτικότητα, ανιχνεύονται στο παράκτιο και υποθαλάσσιο περιβάλλον μεταξύ Χαλκιδικής και Αλεξανδρούπολης, κυρίως στις εκβολές των ποταμών Στρυμόνα, Νέστου και Εβρου. Kοιτασματολογικές έρευνες αλλά και αναλύσεις δειγμάτων που πραγματοποίησε το ΙΓΜΕ στις περιοχές αυτές ήταν αρκετά ενθαρρυντικές, με μέση περιεκτικότητα σπανίων γαιών 1,17%, αλλά δυστυχώς με αρκετή περιεκτικότητα σε θόριο (ραδιενεργό στοιχείο). Η ύπαρξη ραδιενεργών στοιχείων και βαρέων μετάλλων στις σπάνιες γαίες είναι ο βασικότερος λόγος που στην Ευρώπη, αν και έχουν βρεθεί κοιτάσματα, δεν έχουν αξιοποιηθεί μέχρι σήμερα, τονίζει ο κ. Λασκαρίδης. Σπάνιες γαίες εντοπίζονται επίσης στους Λατερίτες της Λοκρίδας και στο Βροντερό Φλώρινας, στους Βωξίτες της Ζώνης Παρνασσού – Γκιώνας, στα αλκαλικά μαγματικά πετρώματα στον Φανό της Σαμοθράκης και στους Φωσφορίτες στη Δυτική Ελλάδα.
Από τις μεταλλοφορίες σπανίων γαιών που μελετήθηκαν στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον κ. Λασκαρίδη, μόνον οι μαύρες άμμοι από την περιοχή της Λουτρών Ελευθερών – Νέας Περάμου παρουσιάζουν οικονομικό ενδιαφέρον. Ωστόσο, λόγω θέσης (σε περιοχή με έντονη τουριστική κίνηση) οποιαδήποτε προσπάθεια ανάπτυξης θα δημιουργήσει προβλήματα.
«Χρειάζεται περαιτέρω ολοκληρωμένη κοιτασματολογική έρευνα με γεωφυσικές και χημικές αναλύσεις και κάποιες γεωτρήσεις για να δούμε εάν οι ενδείξεις επιβεβαιώνονται», υπογραμμίζει ο κ. Λασκαρίδης. Σύμφωνα με τον ίδιο, «από τη στιγμή που θα ξεκινήσει ένα πλήρες πρόγραμμα ερευνών μέχρι και την αξιοποίηση του κοιτάσματος θα περάσουν τουλάχιστον δέκα χρόνια, διάστημα που μπορεί να περιοριστεί μόλις κατά δύο με τρία χρόνια με τους νέους κανονισμούς που προωθεί η Ε.Ε.».
Στο ραντάρ της Κίνας
Οι σπάνιες γαίες της Ελλάδας δεν ξέφυγαν από τα ραντάρ της Κίνας, που ελέγχει το 62% των σπάνιων γαιών που διατίθενται στην παγκόσμια οικονομία. Εξαμελής κινεζική αντιπροσωπεία, αποτελούμενη από γεωλόγους και μηχανικούς μεταλλείων από τη γεωλογική υπηρεσία της Κίνας και δύο εκπροσώπους της μεταλλουργικής εταιρείας China Minmettals, βρέθηκε για έξι ημέρες τον Σεπτέμβριο του 2014 την Αθήνα, όπου πέρα από τον τότε υπουργό Περιβάλλοντος και Ενέργειας Γιάννη Μανιάτη, επισκέφθηκαν το ΙΓΜΕ και ενημερώθηκαν για τις μέχρι τότε έρευνες, αλλά και την Αλουμίνιον της Ελλάδος, για να διαπιστώσουν εάν ανιχνεύονται σπάνιες γαίες στα απορρίμματα παραγωγής του αλουμινίου.
Η Κίνα εμφανίστηκε τότε πρόθυμη να επενδύσει στη χώρα μας σε έρευνα και εξόρυξη σπάνιων γαιών και να μεταφέρει το κοίτασμα στις εγκαταστάσεις της για επεξεργασία, όπου οι περιβαλλοντικοί περιορισμοί είναι ιδιαίτερα χαλαροί.
Το περιβαλλοντικό, υπό την έννοια των αντιδράσεων σε νέες εξορύξεις, είναι αδιαμφισβήτητα το μεγαλύτερο πρόβλημα που έχει μπροστά της η Ευρώπη στον νέο στόχο για αυτονομία σε κρίσιμες πρώτες ύλες, συμφωνεί ο κ. Λασκαρίδης. Φάνηκε εξάλλου και από τις αντιδράσεις που προκάλεσε η ανακάλυψη και μόνο του μεγάλου κοιτάσματος στη Σουηδία μέσα στον Ιανουάριο. «Το Α και το Ω στην εκμετάλλευση όλων αυτών των κοιτασμάτων είναι να έρθεις πιο κοντά στην κοινωνία. Να εξηγήσεις ότι δεν μπορείς να έχεις ρεύμα από πράσινες τεχνολογίες χωρίς ορυκτές πρώτες ύλες. Εάν δεν υπάρξει εξόρυξη για έρευνα, δεν θα μπορέσει να υπάρξει πράσινη μετάβαση. Η αύξηση της ζήτησης είναι εκθετική. Όταν χρειάζεται το λίθιο για τις μπαταρίες στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και σήμερα είναι, για παράδειγμα, 1.000 ενώ σε 10 χρόνια θα πρέπει να γίνουν 1 εκατ., με απλά μαθηματικά δεν μπορεί να καλυφθεί η ζήτηση χωρίς εξόρυξη πρώτων υλών», τονίζει.
Η ΕΑΓΜΕ, σύμφωνα με τον κ. Λασκαρίδη, μπορεί να συμβάλει στη μείωση της εξάρτησης της Ελλάδας και κατ’ επέκταση της Ε.Ε. από τις εισαγωγές κρίσιμων πρώτων υλών, με επαναξιολόγηση των εγχώριων πόρων και αντιμετώπιση τριών ζητημάτων. Αναφέρεται στην ολοκλήρωση της γεωλογικής ερευνητικής προσπάθειας της χώρας μας, στη σύνθεση των διαθέσιμων πληροφοριών, οι οποίες είναι κατακερματισμένες, ξεπερασμένες και ελλιπείς, καθώς και την επανεκτίμηση του δυναμικού των αποβλήτων εξόρυξης.
Το περιβαλλοντικό, υπό την έννοια των αντιδράσεων σε νέες εξορύξεις, είναι αδιαμφισβήτητα το μεγαλύτερο πρόβλημα που έχει μπροστά της η Ευρώπη στον νέο στόχο για αυτονομία σε κρίσιμες πρώτες ύλες, συμφωνεί ο κ. Λασκαρίδης. Φάνηκε εξάλλου και από τις αντιδράσεις που προκάλεσε η ανακάλυψη και μόνο του μεγάλου κοιτάσματος στη Σουηδία μέσα στον Ιανουάριο. «Το Α και το Ω στην εκμετάλλευση όλων αυτών των κοιτασμάτων είναι να έρθεις πιο κοντά στην κοινωνία. Να εξηγήσεις ότι δεν μπορείς να έχεις ρεύμα από πράσινες τεχνολογίες χωρίς ορυκτές πρώτες ύλες. Εάν δεν υπάρξει εξόρυξη για έρευνα, δεν θα μπορέσει να υπάρξει πράσινη μετάβαση. Η αύξηση της ζήτησης είναι εκθετική. Όταν χρειάζεται το λίθιο για τις μπαταρίες στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και σήμερα είναι, για παράδειγμα, 1.000 ενώ σε 10 χρόνια θα πρέπει να γίνουν 1 εκατ., με απλά μαθηματικά δεν μπορεί να καλυφθεί η ζήτηση χωρίς εξόρυξη πρώτων υλών», τονίζει.
Η ΕΑΓΜΕ, σύμφωνα με τον κ. Λασκαρίδη, μπορεί να συμβάλει στη μείωση της εξάρτησης της Ελλάδας και κατ’ επέκταση της Ε.Ε. από τις εισαγωγές κρίσιμων πρώτων υλών, με επαναξιολόγηση των εγχώριων πόρων και αντιμετώπιση τριών ζητημάτων. Αναφέρεται στην ολοκλήρωση της γεωλογικής ερευνητικής προσπάθειας της χώρας μας, στη σύνθεση των διαθέσιμων πληροφοριών, οι οποίες είναι κατακερματισμένες, ξεπερασμένες και ελλιπείς, καθώς και την επανεκτίμηση του δυναμικού των αποβλήτων εξόρυξης.
Η Ευρωπαϊκή Ενωση επιδιώκει να απεξαρτηθεί από την Κίνα
Το «πάθημα» στην περίπτωση της υψηλής εξάρτησης σε φυσικό αέριο από τη Ρωσία έγινε «μάθημα» για την Ευρώπη, η οποία επιχειρεί τη διαφοροποίηση της εξάρτησής της από κρίσιμες πρώτες ύλες για την ψηφιακή και την ενεργειακή μετάβαση, αναθεωρώντας κανονισμούς και περιβαλλοντικές νομοθεσίες προκειμένου να επιταχύνει την εξόρυξη και την ανάπτυξη κοιτασμάτων, που θα της διασφαλίσουν ένα σημαντικό βαθμό αυτονομίας.
Το «πάθημα» στην περίπτωση της υψηλής εξάρτησης σε φυσικό αέριο από τη Ρωσία έγινε «μάθημα» για την Ευρώπη, η οποία επιχειρεί τη διαφοροποίηση της εξάρτησής της από κρίσιμες πρώτες ύλες για την ψηφιακή και την ενεργειακή μετάβαση, αναθεωρώντας κανονισμούς και περιβαλλοντικές νομοθεσίες προκειμένου να επιταχύνει την εξόρυξη και την ανάπτυξη κοιτασμάτων, που θα της διασφαλίσουν ένα σημαντικό βαθμό αυτονομίας.
Η αφύπνιση της Ευρώπης έρχεται με καθυστέρηση δεκαετιών, που είχε ως αποτέλεσμα να εξαρτάται σήμερα κατά 100% από ξένους προμηθευτές σε 14 από τις 27 κρίσιμες πρώτες ύλες και κατά 98% στις σπάνιες γαίες από έναν μόνο προμηθευτή, την Κίνα. Ο ασιατικός γίγαντας ξεκίνησε από τη δεκαετία του ’80 να επενδύει στις εξορύξεις σπάνιων γαιών. Πολλές δεκαετίες μετά, οι εξελίξεις επιβεβαίωσαν πλήρως τον αρχιτέκτονα των μεταρρυθμίσεων στην Κίνα, Ντενγκ Ξιαοπίνγκ, που είχε αποκαλέσει ήδη από τη δεκαετία του 1970 τις σπάνιες γαίες «το πετρέλαιο της Κίνας». Σήμερα, το 98% της ζήτησης εντός της Ευρωπαϊκής Ενωσης καλύπτεται από την Κίνα, ενώ για τις ΗΠΑ το ποσοστό αυτό διαμορφώνεται στο 80%. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι και για την κυβέρνηση Μπάιντεν η απεξάρτηση των ΗΠΑ από την Κίνα έχει χαρακτηρισθεί υψίστης σημασίας για την εθνική ασφάλεια.
Η Κίνα διαθέτει το 50% των παγκόσμιων αποθεμάτων και κατάφερε, σε συνδυασμό με τα πολύ χαμηλά ημερομίσθια και τη διαχείριση αποβλήτων χωρίς τη λήψη μέτρων προστασίας του περιβάλλοντος, να βγάλει εκτός αγοράς άλλους μεγάλους παραγωγούς, όπως η Βραζιλία, η Ινδία, οι ΗΠΑ και η Νότια Αφρική. Ετσι έφτασε το 2010 να ελέγχει το 97% των σπάνιων γαιών που διατίθενται στην παγκόσμια αγορά. Και τότε για πρώτη φορά έδειξε στον κόσμο την ισχύ του «υπερόπλου» που κρατάει στα χέρια της. Με αφορμή ένα διπλωματικό επεισόδιο με την Ιαπωνία, μπλόκαρε χωρίς καμία προειδοποίηση τη φόρτωση των σπάνιων γαιών προς τα ιαπωνικά λιμάνια, εκτοξεύοντας στα ύψη τις τιμές και σπέρνοντας τον πανικό στις δύο πλευρές του Ατλαντικού.
Το γεγονός ταρακούνησε πολλές χώρες, που ξεκίνησαν έρευνες για ανακαλύψεις κοιτασμάτων σπάνιων γαιών, με αποτέλεσμα το 2020 το μερίδιο αγοράς της Κίνας να μειωθεί από το 97%, το 2010, στο 62%. Οι εξορύξεις και η παραγωγή σπάνιων γαιών στις ΗΠΑ αυξήθηκαν κατά 12%, στην Αυστραλία κατά 10% και στη Μιανμάρ κατά 10%.
Η Ευρώπη αντιλήφθηκε τι σημαίνει εξάρτηση βασικών προϊόντων από έναν παραγωγό με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και σπεύδει με μεγάλη καθυστέρηση να καταστρώσει σχέδιο απεξάρτησης από την Κίνα σε ό,τι αφορά τις κρίσιμες πρώτες ύλες. Πέραν της μεγάλης απόστασης που καλείται να διανύσει για να καλύψει το χαμένο έδαφος, βρίσκεται αντιμέτωπη και με μια αντιφατική πολιτική, την οποία περιέγραψε εύστοχα στην ομιλία της στο Ευρωκοινοβούλιο η ευρωβουλευτής Eμα Βίσνερ της ομάδας Renew Europe λέγοντας:
«Δεν μπορούμε από τη μία να λέμε ότι θέλουμε περισσότερες πρώτες ύλες και ορυκτά, και από την άλλη να λέμε ότι θέλουμε περισσότερη ρύθμιση, ώστε να είναι αδύνατο να ανοίξει ένα νέο ορυχείο στην Ευρώπη».
