Τα γεγονότα από το δημοψήφισμα του 1935 με το οποίο υπήρξε παλινόρθωση της μοναρχίας στην Ελλάδα, ως τις παραμονές της ιταλικής εισβολής στη χώρα μας
Συμπληρώνονται σήμερα 4 Αυγούστου, 89 χρόνια από την εγκαθίδρυση στη χώρα μας του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου 1936 ή της δικτατορίας Μεταξά, όπως αναφέρεται από άλλους. Πώς όμως φτάσαμε στην 4η Αυγούστου 1936; Μία από τις βασικές αιτίες ήταν το πολιτικό αδιέξοδο που είχε δημιουργηθεί μετά την παλινόρθωση της μοναρχίας στη χώρα μας και τον θάνατο των Ελευθέριου Βενιζέλου, Κωνσταντίνου Δεμερτζή, Αλέξανδρου Παπαναστασίου και Γεώργιου Κονδύλη σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, το 1936.
Τα γεγονότα ως την παλινόρθωση της μοναρχίας
Στις 6 Ιουνίου 1933 γίνεται δολοφονική απόπειρα σε βάρος του Ελευθέριου Βενιζέλου και της συζύγου του Έλενας στη Λεωφόρο Κηφισίας. Ο Βενιζέλος δεν έπαθε τίποτα, η σύζυγός του τραυματίστηκε, ενώ σκοτώθηκε ένας σωματοφύλακάς του. Κατά τη διάρκεια των ανακρίσεων διαπιστώθηκε ότι εγκέφαλος της απόπειρας ήταν ο Διοικητής της Γενικής Ασφάλειας Ιωάννης Πολυχρονόπουλος, ενώ αναμεμειγμένοι ήταν και κρατικοί υπάλληλοι που προέρχονταν από τον αντιβενιζελικό χώρο. Μεταξύ των εκτελεστικών οργάνων ήταν και ο καταζητούμενος για άλλες υποθέσεις, λήσταρχος Καραθανάσης, ο οποίος συνελήφθη από φιλοβενιζελικούς και παραδόθηκε στις Αρχές. Όμως η παρελκυστική πολιτική που ακολούθησαν η Κυβέρνηση και η Αστυνομία στη διάρκεια της δίκης των ενόχων όξυναν ακόμα περισσότερο την κατάσταση.
Την 1η Μαρτίου 1935, μετά από συνεννοήσεις βενιζελικών και στρατιωτικών, ξέσπασε το Κίνημα του 1935. Στην οργάνωση συμμετείχε ενεργά ο Βενιζέλος χωρίς όμως να αναλάβει την αρχηγία, την οποία ανέθεσε στον Νικόλαο Πλαστήρα, ο οποίος ήρθε σε επαφή με βενιζελικούς που βρίσκονταν στη χώρα, αλλά και με μυημένους αξιωματικούς. Το κίνημα απέτυχε, σημαντική ήταν η συμβολή σε αυτό του Ιωάννη Μεταξά που ορκίστηκε στις 2 Μαρτίου εσπευσμένα, Υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου.
Οι συνέπειες του αποτυχημένου κινήματος ήταν πολύ σοβαρές. Οι πρωτεργάτες του Στέφανος Σαράφης και οι αδελφοί Τσιγάντε καταδικάστηκαν σε ισόβια, ενώ οι Βενιζέλος, Πλαστήρας και Τζανακάκης, ερήμην σε θάνατο. Στις 3 Απριλίου 1935 εκτελέστηκε στη Θεσσαλονίκη ο Ίλαρχος Βολάνης και στις 26 Απριλίου οι Στρατηγοί Παπούλας και Κοιμήσης. Βενιζελικοί αξιωματικοί αποτάχθηκαν και επικράτησαν στον Στρατό οι φιλοβασιλικοί. Ανάμεσά τους και ο Ιωάννης Μεταξάς. Όλοι αυτοί επιδίωκαν την παλινόρθωση της βασιλείας. Αντίθετοι σε τέτοιο ενδεχόμενο ήταν οι Τσαλδάρης και Κονδύλης, που θριάμβευσαν στις εκλογές της 19/5/1935 (65,04% των ψήφων και 287 έδρες) απέναντι στην «Ένωση Βασιλοφρόνων» των Μεταξά-Ράλλη-Στράτου που με 14,8% των ψήφων δεν εξέλεξαν κανένα βουλευτή, λόγω του πλειοψηφικού συστήματος.
Σύντομα όμως Κονδύλης και Τσαλδάρης ήρθαν σε σύγκρουση. Στις 10/10/1935 και ενώ η κυβέρνηση είχε προκηρύξει δημοψήφισμα για το πολιτειακό ζήτημα. ο Αρχηγός του Επιτελείου Παπάγος σε συνεργασία με τους Αρχηγούς του Ναυτικού Οικονόμου και της Αεροπορίας Ρέπα ανέτρεψαν τον Τσαλδάρη. Την ίδια μέρα σχηματίστηκε δικτατορική κυβέρνηση με επικεφαλής τον Κονδύλη και Υπουργό Στρατιωτικών τον Παπάγο. Αυτή, κατάργησε την Αβασίλευτη Δημοκρατία και επανέφερε προσωρινά σε ισχύ το Σύνταγμα του 1911. Ο Κονδύλης (αυτο)ανακηρύχθηκε Αντιβασιλέας και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Ζαΐμης υποχρεώθηκε σε παραίτηση. Λήφθηκαν μια σειρά από μέτρα σε βάρος της ελευθερίας του λόγου και του Τύπου. Φιλοβενιζελικοί και κομμουνιστές πολιτικοί (Γ. Παπανδρέου, Α. Παπαναστασίου κ.ά.) εκτοπίστηκαν.
Ιωάννης Μεταξάς
3 Νοεμβρίου 1935: το πλέον διαβλητό δημοψήφισμα στην ιστορία του τόπου
Ως υποψήφιος για τον βασιλικό θρόνο επιλέχτηκε ο Γεώργιος Β’, αδελφός του Κωνσταντίνου που ζούσε στη Μ. Βρετανία. Υπήρχε τόσης έκτασης νοθεία, που σύμφωνα με τα αποτελέσματα το 97,88% ψήφισε υπέρ της μοναρχίας και μόλις το 2,12% υπέρ της δημοκρατίας. Αρκετοί πολιτικοί δεν αναγνώρισαν το αποτέλεσμα. Στις 25 Νοεμβρίου 1935, παρά το ξεκάθαρα χαλκευμένο αποτέλεσμα, ο Γεώργιος Β’ ήρθε στην Ελλάδα και σε διάγγελμα που απηύθυνε υποσχέθηκε «ισότητα και δικαιοσύνη δι’ όλους». Ο Γεώργιος δεν ήταν διατεθειμένος να παίξει τον ρόλο του αχυρανθρώπου αυτών που τον έφεραν στην εξουσία. Διαφώνησε με τον Κονδύλη για την αμνήστευση των κινηματιών του Μαρτίου και τον εξανάγκασε σε παραίτηση. Νέος πρωθυπουργός ορκίστηκε στις 30/11/1935 ο Καθηγητής Αστικού Δικαίου, Κωνσταντίνος Δεμερτζής και Υπουργός Στρατιωτικών ο Αλέξανδρος Παπάγος. Την 1/12 η κυβέρνηση έδωσε αμνηστία σε όσους συμμετείχαν στο Κίνημα του Μαρτίου 1935 και η χάρη στους στρατιωτικούς και πολιτικούς. Ακολούθησε ΒΔ με το οποίο προκηρύχθηκαν εκλογές στις 26 Ιανουαρίου 1936 με το σύστημα της απλής αναλογικής.
Κωνσταντίνος Δερμετζής
Στις εκλογές αυτές βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί αναδείχτηκαν σχεδόν ισοδύναμοι: οι αντιβενιζελικοί έλαβαν το 47,60% των ψήφων και 143 έδρες, ενώ η βενιζελική παράταξη, το 45,19% και 142 έδρες. Ρυθμιστικό ρόλο θα έπαιζε το «Παλλαϊκό Μέτωπο» των Κομμουνιστών (5,76% και 15 έδρες). Πρώτο κόμμα αναδείχθηκαν οι Φιλελεύθεροι του Θ. Σοφούλη (37,26%, 126 έδρες), ο οποίος είχε την πρωτοβουλία των κινήσεων. Ο θάνατος του Κονδύλη στις 31 Ιανουαρίου 1936 άλλαξε τα δεδομένα. Ακολούθησαν διαβουλεύσεις και στις 21/2/1936, ο Θ. Σοφούλης και ο Σ. Σκλάβαινας υπέγραψαν το μυστικό σύμφωνο «Σοφούλη-Σκλάβαινα» για στήριξη του πρώτου από του κομμουνιστές για την Προεδρία της Βουλής με ανταλλάγματα: α) κατάργηση του Νόμου 4229 (ιδιωνύμου) και των επιτροπών ασφαλείας, β) αμνήστευση των πολιτικών καταδίκων και εξορίστων, γ) διάλυση των φασιστικών οργανώσεων και δ) λήψη μέτρων για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των εργατών και των αγροτών. Όταν το πληροφορήθηκαν οι φιλοβασιλικοί αξιωματικοί διαμαρτυρήθηκαν έντονα στον βασιλιά με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Παπάγο. Ο Γεώργιος Β’ τον απομάκρυνε από το Υπουργείο και διόρισε στη θέση του τον Ιωάννη Μεταξά. Ακόμα και ο Βενιζέλος επικρότησε την ενέργεια αυτή. Στις 6 Μαρτίου 1936 ο Σοφούλης εκλέχτηκε Πρόεδρος της Βουλής με τις ψήφους και των κομμουνιστών. Ο Γεώργιος του ανέθεσε τον σχηματισμό κυβέρνησης, αυτό όμως δεν έγινε εφικτό. Πρωθυπουργός έγινε ξανά ο Κ. Δεμερτζής, με Υπουργό Στρατιωτικών τον Ιωάννη Μεταξά. Στις 27 Μαρτίου 1936 πέθανε στο Παρίσι ο Ελευθέριος Βενιζέλος και στις 13/4/1936 ο Κ. Δεμερτζής. Επικράτησε αναστάτωση και τελικά ο Γεώργιος Β’ έδωσε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Ιωάννη Μεταξά.
Θεμιστοκλής Σοφούλης
Στις 25/4/1936, ο Μεταξάς ανέγνωσε τις προγραμματικές του δηλώσεις, ενώ δύο μέρες αργότερα έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από 240 βουλευτές. Καταψηφίστηκε από το Παλλαϊκό Μέτωπο. Από τους παλαιούς πολιτικούς, ο Γεώργιος Παπανδρέου προέβλεψε προφητικά, ότι η Κυβέρνηση Μεταξά αποτελεί «συντελεστή της ανωμαλίας».
Η Βουλή έπειτα διέκοψε τις εργασίες της ως το φθινόπωρο και η κυβέρνηση θα εξέδιδε διατάγματα με τη σύμφωνη γνώμη επιτροπής από 40 βουλευτές. Τα γεγονότα του Μαΐου 1936 όμως στη Θεσσαλονίκη άλλαξαν τελείως τα δεδομένα. Στις 8/5, 6.000 καπνεργάτες διαδήλωσαν στη συμπρωτεύουσα ζητώντας αύξηση των μισθών τους και επιχείρησαν να κινηθούν προς τη Γενική Διοίκηση της πόλης, όμως εμποδίστηκαν από τη Χωροφυλακή. Στις 9 Μαΐου ξέσπασαν σοβαρά επεισόδια. Οι δυνάμεις Ασφαλείας άνοιξαν πυρ κατά των διαδηλωτών. 12 από αυτούς σκοτώθηκαν, 32 τραυματίστηκαν βαριά και 250 ελαφριά, όλοι διαδηλωτές. Ο Μεταξάς βρήκε την ευκαιρία να προβάλει τον κομμουνιστικό κίνδυνο.
Ο Γεώργιος Β΄
Άρχισε να προωθεί στον κρατικό μηχανισμό έμπιστους συνεργάτες του, όπως τον απόστρατο Συνταγματάρχη Θεόδωρο Σκυλακάκη, γνωστό για τις φιλοδικτατορικές του απόψεις που τον Μάιο ανέλαβε το Υπουργείο Εσωτερικών. Η διαφαινόμενη συμφωνία Σοφούλη-Θεοτόκη για σχηματισμό κυβέρνησης αλλά κυρίως η εξαγγελία γενικής απεργίας από τα εργατικά συνδικάτα για τις 5 Αυγούστου οδήγησαν τον Μεταξά στη σύγκληση του Υπουργικού Συμβουλίου το απόγευμα της 4ης Αυγούστου 1936. Ανακοίνωσε αναστολή διατάξεων του Συντάγματος και διάλυση της Βουλής με την έγκριση του βασιλιά ο οποίος φοβόταν την εκδήλωση στρατιωτικού πραξικοπήματος.
Ο Μεταξάς στις εισηγητικές του εκθέσεις παρουσίασε τον κομμουνιστικό κίνδυνο ως λόγο για την επιβολή της δικτατορίας. Η πραγματικότητα ήταν όμως διαφορετική. Μια πιθανή συνεργασία Σοφούλη-Θεοτόκη θα έλυνε το «αποτακτικό», το ζήτημα δηλαδή με τους αξιωματικούς που είχαν αποταχθεί μετά το κίνημα του 1935. Αυτό θορύβησε τους φιλοβασιλικούς κύκλους και οδήγησε στην επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου.
Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου
Ο Γεώργιος Β’, όχι μόνο δεν απέτρεψε τη δικτατορία αλλά συνεργάστηκε στενά με τον Μεταξά ο οποίος φρόντισε να στελεχώσει τις καίριες θέσεις γύρω του με άτομα της εμπιστοσύνης του. Τον Ιωάννη Διάκο, μια σκοτεινή προσωπικότητα πάντως με περίεργο ρόλο σε σημαντικά γεγονότα όπως στην αυτοκτονία του πρωθυπουργού Κορυζή, τον Κωνσταντίνο Μανιαδάκη, απότακτο του κινήματος του 1923 που προκάλεσε χάος στο ΚΚΕ με την έκδοση και δεύτερου «Ριζοσπάστη», τον Θεολόγο Νικολούδη, ο οποίος επέβλεπε τη λογοκρισία του Τύπου, τον Κωνσταντίνο Κοτζιά, Υπουργό-Διοικητή Πρωτευούσης και τον Υπουργό Οικονομικών Ανδρέα Αποστολίδη.
Εκείνη την εποχή υπήρχαν και άλλες δικτατορικές κυβερνήσεις στην Ευρώπη (Γερμανία, Ιταλία κ.ά.) οι οποίες όμως είχαν προκύψει από εκλογικές διαδικασίες. Ο Μεταξάς εμπνεύστηκε και προώθησε σημαντικά τη θεωρία του «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού», που θα προέκυπτε από τη σύνθεση του αρχαίου και του μεσαιωνικού ελληνικού πολιτισμού, σε συνδυασμό με προσθήκες από τα επιτεύγματα του νεότερου ελληνικού πολιτισμού. Ίδρυσε την ΕΟΝ (Εθνική Οργάνωση Νεολαίας) με επικεφαλής (κυβερνητικό επίτροπο) τον νεαρό Αλέκο Κανελλόπουλο. Ο Μεταξάς διέθεσε σημαντικά ποσά για δημόσιες θεαματικές εκδηλώσεις.
Βέβαια, το καθεστώς έλαβε κάποια μέτρα για να μην υπάρχουν μεγάλες λαϊκές αντιδράσεις. Ρύθμισε τα αγροτικά χρέη, διέγραψε τους τόκους, απέδωσε πλήρη ιδιοκτησία στους αποκαταστηθέντες γηγενείς και τους πρόσφυγες. Καθιέρωσε τον θεσμό των συλλογικών συμβάσεων και της υποχρεωτικής διαιτησίας, ενώ το 1937 θέσπισε την κοινωνική ασφάλιση με την ίδρυση του ΙΚΑ. Παρά τα προβλήματα που αντιμετώπισε ο νέος θεσμός, δεν παύει να αποτελεί ένα θετικό σημείο της 4ης Αυγούστου.
Υπήρχαν όμως και διώξεις, όχι μόνο των κομμουνιστών (Γληνός, Σβώλος, ακόμα και ο Γ.Γ. του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης ήταν «θύματα» των διώξεων), αλλά και κεντρώων και φιλελευθέρων πολιτικών (Π. Κανελλόπουλος, Καφαντάρης, Μυλωνάς, Γ. Παπανδρέου κ.ά.). Ο σοβαρά άρρωστος Ανδρέας Μιχαλακόπουλος εξορίστηκε στην Πάρο όπου έπαθε πνευμονικό οίδημα. Μεταφέρθηκε εσπευσμένα στην Αθήνα όπου και πέθανε. Το 1938 έγινε στα Χανιά προσπάθεια ανατροπής του Μεταξά με χρηματοδότη τον Διοικητή της Εθνικής Τράπεζας Εμμανουήλ Τσουδερό. Οι κινηματίες καλούσαν τον Γεώργιο Β’ να απομακρύνει τον Μεταξά και να σχηματίσει κυβέρνηση «εθνικής σωτηρίας». Τελικά, δεν χρειάστηκε να γίνει ένοπλη σύγκρουση καθώς με τη ρίψη προκηρύξεων από στρατιωτικά αεροπλάνα και την απειλή για αποστολή Στρατού και Ναυτικού, το «Κίνημα» που ξέσπασε στις 28 Ιουλίου 1938 τερματίστηκε την επόμενη μέρα. Ο Μεταξάς πιστώνεται την ενίσχυση σε εξοπλισμό των Ενόπλων Δυνάμεων και τα οχυρωματικά έργα στα βόρεια σύνορα. Σε αυτά εργάζονταν άτομα από άλλες περιοχές της χώρας, για να μην υπάρξει περίπτωση προδοσίας.
Αν συνοψίσουμε όμως τα αρνητικά της δικτατορίας Μεταξά είναι πάρα πολλά: τα «Τάγματα Εργασίας», στο πρότυπο των ναζιστικών, οι εορτές της περιβόητης «χαράς και εργασίας» που οργάνωνε στο Ζάππειο ο Κοτζιάς, οι απαράδεκτες δηλώσεις μετανοίας, τις οποίες αναγκάστηκαν να υπογράψουν 47.000, η εξορία 50.000, τα οικονομικά σκάνδαλα(π.χ. ο Ι. Διάκος προσλήφθηκε εκτάκτως στον Δήμο Αθηναίων με τον απίστευτο για την εποχή μισθό των 18.000 δραχμών), το κάψιμο βιβλίων στην πυρά(!), η διάθεση 500 εκατομμυρίων δραχμών ετησίως για την ΕΟΝ κ.ά. είναι μερικά μόνο από αυτά…
Μια κριτική για τον Ιωάννη Μεταξά
Ο Κεφαλλονίτης Ιωάννης Μεταξάς (1871-1941) ανήκε εξαρχής στις συντηρητικές δυνάμεις της ελληνικής κοινωνίας, τις παθογένειες της οποίας διαπίστωσε από πολύ νωρίς. Υπηρετώντας στο Επιτελείο του διαδόχου Κωνσταντίνου το 1897 και έχοντας στενές σχέσεις μαζί του, μεταστράφηκε σε συντηρητικές και αντικοινοβουλευτικές θέσεις. Ήταν όμως οξύνους και ευπροσάρμοστος. Αυτό φάνηκε με τις απόψεις του για τη Μικρασιατική Εκστρατεία που δικαιώθηκαν, αλλά και το γεγονός ότι πολιτεύτηκε μετά την ανακήρυξη της Δημοκρατίας το 1924. Αν και είχε μεγάλη κόντρα με τον Ελευθέριο Βενιζέλο ακολούθησε την τακτική του για πρόσδεση στο «άρμα» της θαλασσοκράτειρας Μεγάλης Βρετανίας. Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου θα τον κατέτασσε στους «απόβλητους» της ελληνικής κοινωνίας, όμως το «ΟΧΙ» του στους Ιταλούς το 1940, όχι μόνο τον διέσωσε αλλά και του προσέδωσε μεγάλη αίγλη σε σημαντικό τμήμα του ελληνικού λαού. Ο μυστηριώδης θάνατός του τον Ιανουάριο του 1941 απασχόλησε και απασχολεί πολλούς ιστορικούς και ερευνητές και οι σκοτεινές πτυχές του, μάλλον δεν θα αποκαλυφθούν ποτέ.
